egujaratitimes

ગૃહ અને કુટિર ઉદ્યોગ એટલે શિવકાશીના ફટાકડા

By ENN,
શિવકાશી તમિળનાડુના રામનાથપુર જિલ્લાનું એક નગર છે. આજ જિલ્લામાં યાત્રાધામનો ટાપુ રામેશ્વર આવેલો છે. એક કાળે બે નગરી ઉદ્યૌગીકરણને કારણે ''મિની જાપાન'' કહેવાતા. એક હતુ થાણા જિલ્લાનું કલ્યાણ અને બીજું શિવકાશી.

શિવકાશી હિન્દ કદાચ એકમાત્ર નગર છે ત્યાં ભિક્ષુકો નથી ત્યાં રહેનારા સૌ કોઈને કંઈક ઉપજાવ કામગીરી મળી જ રહે છે. અહીં હજારોના ગુણાંકમાં ગૃહ અને કુટીર ઉદ્યોગો ચાલે છે. ફટાકડા અને મુદ્રણ ઉપરાંત દીવાસળી, મીણબતી, અગરબતી,ક મુદ્રણમાં હજારોને રોજી તેમજ દારૂખાના અને દીવાસળીમાં લાખો લોકો રોજીમાં જોડાયેલા છે. નગરની વસતિ કરતા ત્રણથી ચારગણી રોજગારી ચાલે છે. શિવકાશીમાં લગભગ તમામ ઘરમાં કારખાનામાં એક ખાસ પધ્ધતિઓ કાપ ચાલે છે. મોટી ફેક્ટરીઓની ડિલીવરી વાન સવારમાં આવે છે. કાચો માલ આપી જાય છે. સાંજે ડિલીવરીવાન તૈયાર માલ લઈ જાય છે. માલ મુજબ મૂલ્ય તરત જ ચુકવી દેવાય છે. આટલો રોકડિયો વહેવાર અન્યત્ર કયાંય નથી ઘરોમાં વૃદ્ધજનો, ગૃહિણીઓ અને બાળકો સહિત અવકાશ મુજબ અને શક્તિ અનુસાર કામ કરી લે છે જેની કમાણી સાંજે દેખાઈ જાય છે.

દેશને 70 ટકા દીવાસળી શિવકાશી અને તેની પાડોશમાંથી મળે છે. દીવાસળી બનાવવામાં જવલનશીલ પદાર્થની જરૂર પડે એવી સામ્રગીની સુપ્રાપ્તિને કારણે શિવકાશીના સાહસવીરોએ દારૂખાનું બનાવવામાં ઝુકાવ્યું. બપોરિયા અને લવિંગિયાથી શરૂ થયેલી શિવકાશીની દારૂયાત્રા આજે એ તબક્કે પહોંચી છે કે દેશનું પરવાના યુક્ત દારૂખાનું લગભગ 90 ટકા શિવકાશી આપે છે. પરવાના વગર પેદા કરવામાં આવતાં ગેરકાયદે દારૂખાના પર છાપ શિવકાશીની લગાડાય છે. અગાઉ માત્ર હિન્દુઓ દિવાળી સમયમાં દારૂખાનું ફોડતા, પણ હવે તમામ કોમોના લોકો વાર તહેવારે દારૂખાનું ફોડતા થઈ ગયા છે. દિવાળી સિવાયના અન્ય ઉત્સવો ઉપરાંત લગ્ન, ચુંટણી વિજય, ક્રિકેટ વિજય, વગેરે પ્રસંગોએ લાખો કરોડોનું દારૂખાનું ફોડવાનાં બહાના પુરા પાડે છે.

અમદાવાદ રામોલ, વટવા, વસ્ત્રાલ અને પીરાણામાં કેટલાય લાયસન્સ વગરના ફટાકડા બનાવવાના કારખાના આવેલા છે. આ કારખાનામાં બાળમજુર કામ કરે છે. જેમાં 555 બોંબ, સુતળી, મીરચી બોંબ, અને વધુ પ્રમાણમાં કોઠી બનાવવામાં આવે છે. સ્થાનિક લોકો ફટાકડા વર્ષમાં બે વાર બનાવે છે. એક દિવાળી પહેલા એક માસથી ફટાકડા બનાવવાનું શરૂ થાય છે. અને બીજા વૈશાખ મહિનામાં એટલે કે લગ્નગાળામાં કોઠીનું ચલણ વધી જાય છે.

અવાજ વગરના ફટાકડા હોટ ફેવરીટ
પ્રકાશના તહેવાર તરીકે ઓળખાતા દિવાળીમાં ફટાકડાનું અનોખું મહત્વ હોય છે. અમદાવાદીઓ લાખો રૂપિયાનું દારૂખાનું ફોડી નાખે છે. આજે ફિલ્મી નામના ફટાકડા ધૂમ મચાવે છે. સાબરમતીના સીઝનેબલ વેપારી રાજુ હરેશભાઈ ભાવસારે જણાવ્યું કે, અગાઉ જોરદાર અવાજવાળા ફટાકડા પસંદ કરતાં હતા. પણ હવે લોકો ફેન્સીયલ ફટાકડા વધુ પસંદ કરે છે. આ વર્ષે મર્ડર બોંબ, જસ્સી જૈસા કોઈ નહીં, લક્ષ્ય, મેં હુ ના, મીકીમેન કોઠી વધુ માંગ વધી છે. રાજુ ભાવસારે જણાવ્યું કે, આકાશમાં થતાં સાંઘાઈ વાઈન્ડર જેવા ફટાકડા વધુ પ્રિય છે. જે 24 થી 25 વખત આતીશબાજી 20 મિનિટ સુધી ચાલે છે. જેની અંદાજિત કિંમત 1100થી 1200 રૂપિયાની હોય છે.

બાળ મજૂરોના હાથે તૈયાર થતાં ફટાકડા
નવા વર્ષને વધાવવા માટે ફટાકડા ફોડવાનો રીવાજ આપણે ત્યાં છે. ફેન્સી ફટાકડા આખા દેશમાં શિવકાશી જ પૂરા પાડે છે. ત્યાં મજૂરી અને કાચો માલ ખૂબ જ સસ્તામાં મળી રહે છે. શિવકાશીમાં કેલેન્ડર, ડાયરી જેમ ફટાકડાનો પણ મોટો ઉદ્યોગ ચાલે છે. ગુજરાતમાં પણ ઠેરઠેર ખેતરોમાં દેશી ફટાકડા બનાવવામાં કારખાના છે. પણ આ વખતે ગોધરા કાંડ થયા કારખાના જાહેરમાં થયા નથી પણ ખાનગીમાં કયારનાય શરૂ થઈ ગયા છે. દેશી ફટાકડા બનાવવામાં અમદાવાદ મોખરે છે. આ ફટાકડા બનાવવામાં બાળ મજુરોનો ઉપયોગ સૌથી વધુ થાય છે. ફટાકડામાં વપરાંતા કાચા માલ સામાનનું ઉત્પાદન મદ્ધાસમાં થાય છે. આ ફટાકડાના કાચા સામાનમાં એલ્યુમિનિયમ પાવડર, બેરીયમ નાઈટ્રાઈડ, સલ્ફર અને સુતળી બોંબમાં સુતળી લપેટવામાં આવે છે. અગાઉના આ ફટાકડામાં પોટેશીયમ ફલોરાઈડ વપરાતું હતું પરંતુ આજે તેના પર પ્રતિબંધ લગાડવામાં આવ્યો છે. જેના ઉપયોગથી ફટાકડામાં અવાજ તીવ્રતા વધે છે. અમદાવાદમાં માટીની કોઠી છેક વૈશાખ મહિનામાં લગ્નની સીઝનથી શરૂ થઈ જાય છે. જે વરસાદમાં નકામી બની જાય છે જ્યારે શીવકાશીથી આવતી કોઠી પુઠા કે કણવવાથી કાચો માલ નાખવામાં આવે છે. જેના લીધે ફુલના તણખા મોટા થાય છે. આ કાચોને કોઠીમાં પથ્થરથી દબાવીને ફીટ કરવામાં આવતી હોવાથી દબાણ થતાં ઉંચે સુધી આ કાચો ઉડે છે. આ કોઠિમાં વપરાતો સુરોખાર સોના-ચાદીના ઘરેણા ધોવામાં ઉપયોગમાં લેવાય છે અમદાવાદમાં દિવાળીમાં દોઢેક મહિનામાં પહેલાથી ફટાકડા બનાવવાનું કામ શરૂ થાય છે.